Το παραπάνω γνωμικό είναι από τα πιο γνωστά. Ακούγεται μάλιστα πολύ συχνά στον καθημερινό μας λόγο. Το λένε ακόμη και άνθρωποι, που η αρχαιομάθειά τους είναι πολύ ισχνή ή, ακόμη, και μηδενική. Ακούγεται, μάλιστα, με δύο φραστικές εκδοχές. Στην πρώτη με το επίθετο «παν» ως πρώτη λέξη και στη δεύτερη χωρίς αυτό το επίθετο. Δηλαδή:
α) Πᾶν μέτρον ἄριστον
β) Μέτρον ἄριστον [1]
Το ουσιαστικό, βέβαια, πρόβλημα δεν είναι οι δύο φραστικές παραλλαγές. Το καίριο και το ουσιαστικό βρίσκεται αλλού: ποια είναι η έννοια και η ουσία της λέξης μέτρον· πώς ορίζεται αυτή η έννοια και ποιος, τελικά, την ορίζει.
Για να μπορέσουμε να απαντήσουμε με τρόπο σαφή, κατανοητό και κάπως ζωντανό – παραστατικό, θα καταφύγουμε στον Αριστοτέλη και πιο συγκεκριμένα στο βιβλίο του Ηθικά Νικομάχεια.
Για να μην προκαλέσουμε σύγχυση, θα αξιοποιήσουμε τα όσα λέγει ο Έλληνας φιλόσοφος για την έννοια της αρετής, δημιουργώντας ένα δικό μας απλό σχήμα, με βάση τα αριστοτελικά λόγια:
Δηλαδή: η αρετή (ή το μέτρον) βρίσκεται στο κέντρο, είναι μια μεσότητα ανάμεσα σε δύο ακραίες καταστάσεις που η μία είναι η έλλειψη και η άλλη είναι η υπερβολή.
Άρα: η αρετή (ή το μέτρον) είναι μια μεσότητα, ένα κέντρο, ανάμεσα σε δύο άκρα. Το ένα είναι η έλλειψη και το άλλο η υπερβολή.
Για να φανεί καλύτερα αυτό το συμπέρασμα, χρησιμοποιούμε ένα ακόμη παραστατικό παράδειγμα:
Ποιος ορίζει το κέντρο, τη μεσότητα;
Υπάρχει, βέβαια, ένα ακόμη θέμα ή και πρόβλημα: ποιος ορίζει και ποιος καθορίζει την έννοια του κέντρου, της μεσότητας, επομένως και του μέτρου. Υπάρχει κάποια αρχή, ένα είδος ηθικής εξουσίας που θεσπίζει, δυναμικά ή αυθαίρετα, πού ακριβώς βρίσκεται αυτή η περίφημη έννοια της μεσότητας, επομένως και του μέτρου;
Αυτονόητο ότι δυναμικά κα αυθαίρετα δεν ορίζονται έννοιες ηθικής τάξεως. Δε θα είχαν τότε την γενική αποδοχή. Θα έμοιαζαν με κελεύσματα κάποιας εξουσίας. Οι ηθικές, όμως, συμπεριφορές του ανθρώπου δεν καθορίζονται εξουσιαστικά.
Ο Αριστοτέλης μας έχει δώσει την απάντηση. Οι άνθρωποι που έχουν φρόνηση, οι νουνεχείς, οι στοχαζόμενοι, όσοι δηλαδή έχουν μυαλό, αυτοί ορίζουν την έννοια της μεσότητας. Παράλληλα, για να διασφαλιστεί η έννοια μιας αντικειμενικής και αποδεκτής μεσότητας, υπάρχουν και λειτουργούν ως όρια οι δύο έννοιες των άκρων, δηλαδή η υπερβολή και η έλλειψη. Είναι οι ορίζουσες έννοιες, αυτές που καθορίζουν το νοητικό τοπίο, το σημείο δηλαδή στο οποίο βρίσκεται η μεσότητα.
Καταληκτικό συμπέρασμα
Οτιδήποτε ταυτίζεται με το υπερβολικό, το διογκωμένο, το πληθωρικά ακραίο που δεν αυτοπεριορίζεται και δεν περιστέλλεται, όχι μόνο δεν περιέχει την έννοια του μέτρου αλλά την καταργεί ολοσχερώς.
Απ’ την άλλη πλευρά, οτιδήποτε ανήκει στο άλλο άκρο, δηλαδή στην έλλειψη, είναι το αντίζυγο της υπερβολής. Και η έλλειψη ακυρώνει και καταργεί την έννοια του μέτρου και της μεσότητας. Για παράδειγμα, η σπατάλη, ως έννοια υπερβολής και ως κακή διαχείριση, είναι ακραία κατάσταση. Δεν περιέχει το μέτρο. Επίσης, η τσιγγουνιά ως μια έλλειψη, καταργεί και αυτή το μέτρο. Ανάμεσά τους, ως κέντρο και μεσότητα, είναι το μέτρο: η λογική, η συγκρατημένη, η σωστή διαχείριση της ιδιωτικής και της δημόσιας οικονομίας.
ΝΠ, 25/09/2013
[1] Το ρητό ανήκει στον Κλεόβουλο (6ος αι. π. Χ.). Η σωστή του εκδοχή είναι «Μέτρον ἄριστον».
ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΕΣ 